Liderlik etkileme süreci olarak çok yönlü bir etki ağına sahiptir. Etkileyen ve harekete geçiren özelliklere sahip olarak öğretmenler okul ortamının değişmesi, yenileşmesi ve dönüştürülmesinde katalizör görevini üstlenirler. Etkileyen ve harekete geçiren özellikleriyle liderlerin izleyenleri ile sürekli ve etkili bir ilişki içinde olmaları gereklidir. Liderler ve izleyenleri arasındaki ilişkide adanmışlık, inanç, değer algısı, vizyon sahibi olma gibi özellikler izleyenlerle lider arasındaki ilişkinin kalitesine etki edebilir.
Okullarda lider ve izleyen ilişkisine; okul müdürü ve öğretmenler, öğretmenler ve öğrenciler, öğretmenler ve öğretmenler açısından bakıldığında karşılıklı olarak tarafların birbirlerinin etkisi altında kaldıkları görülebilir. Ancak bu etki süreci çoğu zaman bir tarafın ağırlığının daha çok hissedildiği bir ilişkiye dönüşebilir. Okullarda farklı tarafların arasındaki ilişkilerde bir tarafın diğerine göre daha çok etkileyen olması beklenen bir durumdur.
Şimdi bir okul düşündüğümüzde okuldaki müdür ve öğretmenlerin hangi davranışları diğeri üzerinde etkiye sahiptir. Öğretmenler hangi tutum ve davranışlarıyla diğer öğretmenleri hatta öğrencileri daha çok etkilemektedirler. Okullar liderlik eylemlerine gereksinim duyan kendine özgü kurumlardır. Milli eğitimin, okulların, derslerin amaçlarının gerçekleştirilmesinde lider olarak öğretmenlere çok iş düşmektedir. Lider olarak öğretmenler, okulların ve sınıfların amaçlarını gerçekleştirmelerinde önemli bir yere sahiptirler. Aydın’a (2014) göre, grupların çoğunluğu birden fazla lidere sahiptir. Okullarda yöneticiler tek lider olarak görülse de gerçekte farklı durum ve zamanlarda farklı bireylerin liderlik davranışları sergilemeleri kaçınılmazdır. Bu nedenle örgütlerde tek bir kişinin liderliği yerine farklı kişilerin liderlik davranışları gösterebileceklerine odaklanmak gereklidir. Northouse (2014) liderlik sürecini birden fazla boyutta ele almaktadır. Buna göre: i. Liderlik bir süreçtir. ii. Liderlik etkilemeyi içerir. iii. Liderlik gruplarda ortaya çıkar. iv. Liderlik amaçları kapsar.
Liderlik etkilemeyi içeren bir süreç olarak farklı güç kaynaklarına sahiptir. French ve Raven (1959) gücün kaynaklarını; karizmatik, uzmanlık, yasal, ödül ve zorlayıcı olarak sınıflandırmışlardır (Northouse, 2014). Söz konusu bu beş tür güç kendi içerisinde pozisyon gücü ve kişisel güç şeklinde ayrılırlar. Yasal güç, ödül gücü ve zorlayıcı güç pozisyon gücü olarak ifade edilirken, uzmanlık ve karizmatik güç kişisel güçolarak adlandırılmaktadır. Pozisyon gücü bir makam, görev ya da yasal dayanaktan elde edilirken; kişisel güç ise sosyal etki, uzmanlık, beceri, gibi yeterliklerle ilişkilendirilir.
Karizmatik güç:Karizmatik gücün kaynağı kişilik özellikleridir. Karizmatik güce dayalı liderler, izleyenleri üzerinde güven ve sevgi yaratırlar.
Uzmanlık gücü: Uzmanlık gücü, sahip olunan yeterliklerle ilgilidir.
Yasal Güç: Makam ya da statüye dayalı olarak yasaların vermiş olduğu yetkiye dayalıdır.
Ödüllendirme gücü: Ücret, takdir etme ve övme gibi yolları içeren güç kaynağıdır..
Zorlayıcı güç: Ödül gücünün karşıtıdır. Yıldırıcı davranışları içerir.
Farklı güç kayaklarına sahip olarak öğretmenler bulundukları ortamı etkilemek isterler. Özellikle öğrenme niteliğinin artırılması için öğretmenlerin okul ve sınıf ortamında üstlendikleri görev ve roller okulun bütün değişkenlerini etkileyerek gelişmesine yol açabilir. Öğretmen liderler önemli bir etki kaynağı olarak okulların bütün paydaşlarını harekete geçirip, düşünmelerini sağlayabilirler.
Öğretmen Liderliği
Öğretmen liderliğinin, öğretmen-öğretmen, öğretmen-okul yöneticisi; öğretmen-öğrenci ilişkisi üzerine odaklandığı varsayılır. Genel olarak öğretmen liderliğinin bütün olarak okulun değişkenleri ile ilgili olduğu söylenebilir. Beycioğlu (2009) öğretmen liderliğini, örgütsel değişme ve gelişme süreçlerinde yaratıcı tutumlar sergileyen, meslektaşlarını etkileyen, onlardan etkilenen ve okul gelişimini en iyi noktalara ulaştırmayı hedefleyen sınıfının duvarlarını aşan davranışlar bütünü olarak tanımlamaktadır.
Öğretmen liderler başta öğretmenler olmak üzere okulun bütün paydaşlarını etkileyerek okulu geliştirmeye katkı sunarlar. Öğretmen liderler danışman, mentör, rehber olarak bulundukları ortamda sinerji yaratırlar. Örneğin okullarda oluşturulan zümre öğretmenler kurulu, okul gelişim yönetim ekipleri, okul aile birlikleri çalışmaları öğretmen liderliği çerçevesinde öğretmenlerin eylemleriyle okul gelişime katkı sunmaktadır. Öğretmen liderler görev ve sorumluluklarını yerine getirirken fazladan rol ve sorumluluk alırlar.
Murphy (2005, 67-68) öğretmen liderliğini açıklarken aşağıdaki ilkelere işaret etmektedir (akt.Beycioğlu, 2009):
1. Öğretmen liderliği, sınıf temellidir.
2. Öğretmen liderliği işbirliği içinde çalışmaya dayalıdır.
3. Öğretmen liderliği bir topluluğa bağımlı bir olgudur.
4. Öğretmen liderliği ortak yapılandırma ve ortaklaşa öğrenme sürecidir.
5. Öğretmen liderliğinde içinde bulunan durumun dinamiklerinin öğretmen liderliğinde etkisi oldukça geniştir.
6. Öğretmen liderler farklılık yaratırlar.
Öğretmen liderliği, öğretmenlerin liderliklerinin paylaşıldığı bir ortam yaratır. Paylaşılan liderlik okuldaki her öğretmenin üzerine düşen görevlerde fazladan rol davranışlarını ortaya koymalarına neden olur. Lider öğretmenler, meslektaşlarının ve öğrencilerinin daha iyi öğrenmeleri, etkili bir eğitim ortamı oluşturmaları ve okulun yenileşmesini, değişmesini sağlarlar. Öğretmen liderler, farklı liderlik davranışlarını sergilemeye karşı duyarlı ve becerili olmakla birlikte okulun diğerleri üzerinde olumlu etkiler yaratarak okul gelişimine kendilerini adarlar.
Okullarda öğretmenler çoğu zaman sınıf içinde ve dışında diğer meslektaşlarına, öğrencilerine yardım etmek için ciddi sorumluluklar üstlenirler. Öğretmen liderler göreve yeni başlayan öğretmenlerin yetişmesinde rol aldıkları gibi daha tecrübeli öğretmenlerin de kendilerini geliştirmelerine yardımcı olurlar. Bütün olarak okulda öğretmenlerin geliştirilmesini kendisine bir görev olarak gören öğretmen liderler, okulda ya da sınıfta bir görevi yerine getirirken, diğerlerini de etkileyerek benzer şekilde meslektaşlarının yetişmesine ve gelişmesine katkı sağlarlar. Öğretmen liderlerin rol modeli olmaları bir yandan öğretmeye ilişkin rollerinin farkındalığını çoğaltırken diğer yandan da mesleki gelişmeleri için idrak sağlamaktadır.
Öğretmen liderliğinde diğer bir durum öğretmenlerin bulundukları ortama sundukları katkıdır. Öğretmen liderler, özellikle birlikte öğrenme, işbirlikçi çalışmalara katılma, takım halinde öğrenme ve karara katılma yollarıyla etkileşimsel bir ortam yaratırlar. Öğretmenlerin gelişmesi etkileşimli mesleki bir ortamda daha mümkün olabilir. Profesyonel bir öğrenme ortamı okulun paylaşılan güçlü bir kültür yaratmasına yol açabilir. Güçlü okul kültürleri öğretmenlerin kendilerini adadıkları bir okul ikliminin oluşmasına yardımcı olabilir. Okul kültürü ve ikliminin güçlü olduğu okullarda öğretmen liderler birlikte öğrenerek sorunlara da birlikte çözüm önerileri getirebilirler.
Öğretmen liderliğinde sorumluluk göreve ilişkin gerekliliklerin karşılaması konusundaki duyarlılığı zorunlu hale getirmektedir. Sorumluluk duygusu öğretmen liderlerin kendilerini hesap verebilir olarak görmelerine yol açabilir. Hesap verebilir öğretmenlerin görev ve sorumluluk bilinçlerinin yükseleceği varsayılabilir. Şimdi öğretmen liderlerin görev ve rollerine ilişkin farklı düzeylerde okul ve sınıf ortamında sergileyecekleri davranışların diğer öğretmenleri de etkileyeceği iddia edilebilir. Karşılıklı etki içinde bulunan öğretmenler kendilerini değişimin ve yenileşmenin baskısı altında bulabilirler.
Bugün okullarımızda belki de öğretmenlerin birçoğu diğer öğretmenlerin okullarına ya da sınıflarına ilişkin ortaya koydukları performansıeski köye yeni icat getirmeyindiyerek engellemeye çalışmaktadırlar. Ancak bilinmelidir ki, aslında değişme, yenileşme ve gelişme tam da eski köye yeni icat getirmekle gerçekleştirilebilir. Okullarda uyuyan devler misali kapalı bir okul kültürü ve ikliminin parçası olarak öğretmenler okulların dönüşmesinin önündeki engeller olabilir. Ancak bu kapıyı aralayacak olan da yine öğretmenlerdir.
Bir ilkokulda çalışan bayan öğretmenin okulu ve sınıfı için daha iyi sonuçlar elde etme çabasının kendisinde yarattığı duygu şöyle ifade edilmektedir:
Bayan öğretmen son zamanlarda okulda üstlendiği değişim çabalarından rahatsız olmaktadır. Diğer öğretmenlerin kendisini nasıl algıladıklarından endişelenmektedir. Öğretmenin tek amacı öğrencilerinin ve meslektaşlarının okuldaki günlük yaşantılarını iyileştirmek olmasına rağmen, diğer öğretmenlerin kendisinin aslında yönetim görevine geçmek için okuluna ve sınıfına böyle içten katı sunduğunu düşünmelerinden kaygı duymaktadır. Zaten toplantılarda da çok fazla değişim önermekte ve böylece de arkadaşlarını kızdırdığını zaman zaman düşünmektedir. Bayan öğretmen okulunda ne kadar liderlik davranışı sergilemesi gerektiği konusunda sürekli endişelenmektedir (Katzenmeyer ve Moller’den (2013) uyarlanmıştır).
Öğretmen liderler okullarındaki sorunlar için kaygılanırlar. Öğretmenlerin kaygıları sorunu çözmeye yönelik bir hevese dönüşebilir. Ancak öğretmenler bu heveslerini meslektaşlarının manalı bakışları ve ne gereği var gibi statükocu tepkileriyle engellendiğini hissederler. Öğretmen liderler için yaratılan engeller okul müdürleri tarafından azaltılabilir. Okul müdürleri öğretmen liderliği ilgisinin yönünü değiştirebilir. Okul müdürleri tarafından uygun ve yerinde desteklerle öğretmen liderlik davranışlarına karşı öğretmenler cesaretlendirilebilir. Öğretmenlere liderlik sergileyecekleri ortamlar oluşturulduğunda ve fırsat verildiğinde öğretmenler daha büyük bir inançla, okulları ve sınıfları için liderlik davranışları sergileyeceklerdir.
Öğretmen liderliğinin geliştirilmesi sorumluluğunu çoğu zaman okul müdürleri üstlense de sadece okul müdürlerini sorumlu tutmak mümkün değildir. Öğretmen liderliğinde her öğretmen meslektaşlarının liderlik davranışları sergilemesinden kendisini sorumlu tutarak liderlik davranışlarının ortaya çıkmasına yardımcı olabilirler. Öğretmen liderliğinin gelişmesi profesyonel öğrenme ortamı sağlanması ile güç kazanır. Okulun öğrenme toplumuna dönüştürülmesinde okul müdürleri ve öğretmenlerin birlikte çalışmaları gerekmektedir. Lider öğretmenler okulların öğrenen okullar olmaları yolunda okulun bütün paydaşlarının birlikte çalışacakları ve öğrenecekleri projeleri üreten ve uygulayan kişiler olmalıdırlar.
Sonuç olarak öğretmen liderliğinin temelinde, sorumluluk üstlenme, bütün okul paydaşlarını öğrenme toplumunun üyesi olmaları yönünde motive etme, sınıf ve okulun öğrenme kalitesini artırmaya yönelik çabaları destekleme, projeler üretme, işbirlikçi ortamlar yaratma, okul dışı kurumlarla ilişkileri güçlendirme ve bu kurumların katkılarını okula kazandırma gibi etkinliklere yer verme gibi durumlardan söz edilebilir. Bu bağlamda okulda öğrenme kültürünü egemen kılmak ve birlikte öğrenmek için öğretmen liderliği uygulamalarına yer verilmelidir. Öğretmen liderliği uygulamalarının sonucunda öğretmenlerin ve öğretmen yansıtmaları sonucunda bütün okulun öğrenme ve öğretme niteliğinin değişeceğini varsaymak hayal olmasa gerek.
Öğretmen liderliğinin faydasını görmüş bir öğretmenin ifadeleri şöyledir:
Taze kahve ve günlüğü 1000 dolara gelen bir alan uzmanı olmaksızın, rahat ayakkabılar ve üzerlerine yapışmış kot süveterler içinde bir grup bitkin öğrtemenin 3,35’te bir okul kütüphanesinde toplanabileceğini ve gerçek eğitim sorunlarını çözebileceğini düşünmek zor olurdu. Fakat bunu yapabilirler ve yaptılar da(Katzenmeyer ve Moller, 2013).
Öğretmenler liderliği aslında okullarda görev ve sorumluluk olarak formal gerek ve informal yollarla kendisini göstermektedir. Ancak zaman zaman yöneticiler ve öğretmeler öğretmen liderliği davranışların ortaya çıkmasını engelleyebilirler. Okul yöneticileri ve lider öğretmenler öğretmen liderliğinin önündeki engelleri kaldırmak için okullarında farklı uygulamalarla uyuyan devi uyandırabilirler.
Okullarda Öğretmen Liderliği İçin Uygulama Çalışmaları
1. Okulunuzda öğretmen liderliği nedir? Neler yapılabilir? sorularının tartışıldığı bir toplantı düzenleyiniz. Öğretmenlerin görüşlerini alarak okulda yapılabilecek öğretici etkinliklerin neler olabileceğine ilişkin bir liste oluşturunuz.
2. Öğretmenler içim mesleki gelişim ve eğitimcilerin başucu kitapları konulu bir seminer düzenleyerek, öğretmenlerin farklı alanlarda mesleki gelişimleri için gerekli gördükleri kitapları tanıtmalarını sağlayınız.
3. Etkili öğrenme öğretmenin sağlanması için öğretmenlerin zümre çalışmalarına önem verdiğinizi gösteriniz.
4. Eğitim filmlerinin öğretmenlerle birlikte seyredilerek tartışılmasını sağlayınız.
5. İnternel temelli bilgi paylaşım ağları, grupları oluşturunuz.
6. Her yıl iki ya da üç sayıdan oluşan periyodik eğitim dergisi yayınlamak için bütün öğretmenlerle birlikte yayın grubu oluşturunuz ve çalışmasını sağlayınız.
7. Karar verme/alma ağlarını güçlendiriniz. Okullarınıza ilişkin periyodik karar verme/alma toplantıları için okul gelişiminde lider öğretmenleri harekete geçiriniz.
8. Okulunuzda kitap tanıtıp günleri düzenleyiniz. Belirlenmiş kitapların okunarak tartışılmasını sağlayınız.
9. Yetkilerinizi astlarınızla paylaşınız, kontrol etmekten ziyade yetkilendirme, sorumluluk verme yollarını daha çok kullanınız.
10.Ders programlarının zümre öğretmenlerce tartışılmasını sağlayınız. Zümreler arasında bilgi ve kaynak alışverişini önemseyiniz.
KAYNAKÇA
Aydın, M. (2014). Eğitim yönetimi, Ankara: Gazi.
Barth, R. S. (2001).Teacher Leader. Phi Delta Kappa. İnternational Association For Professional Educators, 444-449 www.pdkintl.org/adresinden 19.03.2015 tarihinde alınmıştır.
Beycioğlu, K. (2009). İlköğretim okullarında öğretmenlerin sergiledikleri liderlik rollerine ilişkin bir değerlendirme. Yayımlanmamış Doktora Tezi, İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Malatya.
Katzenmeyer ve Moller (2014). Uyuyan devi uyandırmak, öğretmen liderler yetiştirmek. (Çev. Editörü: S.Özdemir), Ankara: Nobel.
Northouse, P.G. (2014). Liderlik kuram ve uygulamalar. (Çev. C. Şimşek), İzmir: Sürat.
Şişman, M. (2011). Eğitimde mükemmellik arayışı. Ankara: Pegem.